-
علم نافع چگونه به کتب درسی وارد می‌شود؟
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: شاید برخی تصور کنند جاری شدن علم نافع در آموزش و پرورش صرفا با تغییر کتاب های درسی اتفاق می افتد، ولی تجربه کتاب های تحولی قبلی نشان داده است که اگر بهترین کتاب را تألیف کنیم اما دوره های آموزشی برای معلمان به درستی برگزار نشود، اتفاق مثبتی رخ نمی‌دهد.
به نقل از خبرگزاری فارس؛ رهبر معظم انقلاب 21 اردیبهشت امسال (1401) در جمع معلمان، وزارت آموزش و پرورش را به تفکیک «علم نافع» از «علم غیرنافع» در برنامه درسی دانش‌آموزان توصیه کردند و گفتند: علم نافع علمی است که استعدادهای نوجوان و جوان را شکوفا می‌کند و با سرمایه‌سازی برای آینده او، موجب پیشرفت و تعالی کشور می‌شود.
ایشان در این زمینه افزودند: بعضی مطالب در برنامه درسی کنونی، صرفاً محفوظاتی است که بدون هیچ سودی برای حال یا آینده دانش‌آموزان به ذهن آنها سرازیر می‌شود که باید این موارد شناسایی و از آموزش‌ها حذف شود.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر اختصاص ساعاتی به آموزش‌های مهارتی به جای مطالب غیرنافع گفتند: مسائلی همچون سبک زندگی اسلامی، تعاون و همکاری اجتماعی، مطالعه و تحقیق، فعالیت‌های جهادی، مبارزه با آسیب‌های اجتماعی و نظم و قانون‌گرایی از جمله مهارت‌هایی است که باید در مدرسه آموزش داده، و از دوران کودکی و نوجوانی در افراد نهادینه شود.
در همین راستا به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین علی لطیفی معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی رفتیم تا ببینیم این بخش چه اقدامات و فعالیت‌‌ها را بعد از سخنان رهبر معظم انقلاب در پیش گرفته است.
**کتاب های تحولی و مفید داریم که به بدترین نحو اجرا می‌شوند
* فارس: رهبر معظم انقلاب 21 اردیبهشت امسال در جمع معلمان به موضوع علم نافع اشاره کردند؛ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی چه اقداماتی را بعد از سخنان مقام معظم رهبری، طراحی کردند؟
در ارتباط با اصلاح و تغییر محتوای آموزشی ناظر به علم نافع، سه نکته را باید عرض کنم. نکته اول اینکه تغییر و تحول در کتاب درسی هرچند که یکی از مهم‌ترین راه‌های حل مشکل غیرنافع بودن محتواست، اما تنها راه حل نیست.
ما همین الان کتاب های تحولی و مفید داریم که به بدترین نحو اجرا می‌شوند. پس مسأله فقط اصلاح کتاب درسی نیست. البته محتوای آموزشی در آموزش و پرورش در برخی دروس و مقاطع و دوره‌ها، غیرنافع است که در فرمایشات مقام معظم رهبری هم بود که در دوره دبیرستان بیشتر احساس می‌شود و واقعا هم همین طور است و شاید در خیلی از دروس دوره ابتدایی از این جهت چالش جدی نداشته باشیم.
چالش ما در این دوره شاید زیاد بودن حجم محتوا و عدم تناسبش با ساعت درسی باشد که آن هم دلایل خودش را دارد و باید جداگانه بررسی شده و برای حلش اقدام شود. اما به هرحال با چنین مشکلی مواجهیم اما راه حلش صرفا تغییر کتاب نیست.
**مسأله غیرنافع بودن محتوای آموزشی صرفا با تغییر کتاب و تغییر برنامه اتفاق نمی‌افتد
* فارس: چرا؟
به این دلیل که ما کتاب های تحولی را هم آورده‌ایم و کتاب‌هایی که به مهارت‌ها و آداب زندگی و همین ویژگی‌ها و صلاحیت‌هایی که مورد تأکید مقام معظم رهبری و مورد نیاز جامعه است، توجه دارد، اما به نحو بدی اجرا می‌شود.
پس مسأله غیرنافع بودن محتوای آموزشی صرفا با تغییر کتاب و تغییر برنامه اتفاق نمی‌افتد و به اذعان بسیاری از معلمان و آموزش و پرورشی‌ها هم اکنون هم برخی از کتاب هایی که داریم، کتابهای خوبی هستند و در جهت رویکرد تحولی نگاشته شده‌اند اما متاسفانه عدم مراقبت درست از اجرا، نبود معلم مناسب و چالش‌های مرتبط با فضای اجرا منتهی شده است به اینکه آن درس‌ها هم خوب اجرا نشود.
شاید برخی تصور کنند جاری شدن علم نافع در آموزش و پرورش صرفا با تغییر کتاب های درسی اتفاق می افتد، ولی تجربه کتاب های تحولی قبلی نشان داده است که اگر بهترین کتاب را تألیف کنیم اما دوره‌های آموزشی برای معلمان به درستی برگزار نشود، اتفاق مثبتی رخ نمی‌دهد بلکه چه بسا اتفاق عکس رخ دهد. اشاعه و آموزش صحیح کتب تحولی نیز یکی از مهم‌ترین ضرورتهاست.
نکته دوم اینکه آنچه در فرمایش مقام معظم رهبری بود به نوعی تحول بود؛ تحول یک تفاوت اساسی با اصلاح دارد. ما دو نوع تغییر داریم، تغییرها گاهی تحولی هستند و گاهی اصلاحی.
در تغییرات اصلاحی، شما به ساختارها دست نمی‌زنید، ساختارها را نگه می‌دارید. اما در تغییرات تحولی، شما ناچارید که بنیادها، چارچوب‌ها و ساختارها را نیز عوض کنید. وقتی نگاه و تغییر، از جنس تغییر تحولی است، ما با محدودیت جدی مواجهیم و آن هم این است که نمی‌توانیم در ساختار کتاب های درسی موجود و عناوین درسی موجود خیلی از مواردی که مدنظر است را انجام دهیم. لذا بخشی از کاری که اکنون در سازمان در حال انجام است که از دوره بنده هم شروع نشده است، بلکه حداقل از دوره دکتر ملکی شروع شده است، یک سری اصلاحات و تغییرهای ساختاری و اساسی در برنامه درسی و طراحی محتوای آموزشی بوده است.
** تغییر و تحول در ساختار کلی عناوین دروس و کتابها
* فارس: چه تغییراتی؟
اکنون در حال مطالعه برای تغییر جدول عناوین دروس و ساعات اختصاص یافته به هر عنوان هستیم. این تغییر، تغییری اساسی و مسأله بسیار حساسی است که به هیچ وجه نمی‌شود بدون بررسی‌های کافی آن را به سرانجام رساند.
بعد از تصویب سند تحول به واسطه اینکه تغییر نظام 3ـ3ـ6 با سرعت انجام شد، آموزش و پرورش و سازمان پژوهش فرصت برای چنین تغییرهایی پیدا نکرد.
اکنون شرایط فراهم است و خوشحالیم که این فرمایش مقام معظم رهبری، این مطالبه اجتماعی را هم دارد پررنگ تر می‌کند. پس یک بخشی از فعالیت‌هایی که سازمان در حال حاضر انجام می‌دهد تغییر و تحول در ساختار کلی عناوین دروس و کتاب‌هاست که البته ما در بسیاری از چنین مواردی، پیشنهاد دهنده هستیم و پیشنهادهای کارشناسی باید به شورای عالی آموزش و پرورش ارائه شود و در آنجا به تصویب برسد.
ما این مسیر را آغاز کرده ایم و در شورای معاونین وزارت آموزش و پرورش و در قرارگاه اجرایی سازی سند تحول برنامه مان را ارائه کرده ایم و با استقبال مواجه شده است و معاونت‌های مختلف همکاری می‌کنند تا کار انجام شود. این یک برنامه میان مدت و بلندمدت سازمان است و بخشی از تمرکز ما اکنون روی این کار است. با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری چنین تغییراتی، تغییراتی از جنس تحول بنیادین است در یک سری زمینه‌ها چاره‌ای جز این کار نداریم.
همین اکنون کتاب هایی داریم که افزودن برخی محتواها و یا حذف برخی محتواها کمکی به بهبود ساختارشان نمی‌کند زیرا ساختارشان به گونه ای بسته شده و اصلا عناوین کتاب ها و نسبتشان با همدیگر به گونه ای است که خیلی امکان تغییر جدی در آنها را نداریم.
لذا بخشی از تلاشهای جدی ما در حال حاضر، سرمایه گذاری روی اقدامات میان مدت برای تغییرات اساسی در برنامه‌های درسیِ دروس در چارچوب اسناد تحولی است. به دنبال این هستیم که عناوین درسی و محتواهای آنها را تا جایی که ممکن باشد به سمت شایستگی‌های عمومی و نه صرفا محتوای رشته‌ای ببریم، یعنی به سمت آن بخشی از محتوا ببریم که دانش‌آموز در زندگی واقعی‌اش به آن نیازمند است. این در واقع بخشی از اقدامات است.
کته سوم هم اقداماتی است که برای کوتاه مدت داریم انجام می دهیم. اقدامات کوتاه مدت را عمدتا ذیل طرحی تحت عنوان بهسازی کتاب های درسی پیگیری می‌کنیم.
**جزئیات بهسازی کتابهای درسی تا مهر 1402
* بهسازی کتابهای درسی قرار است چگونه انجام شود؟ این طرح را بیشتر توضیح می‌‌دهید؟
در این طرح به دنبال این هستیم که حداکثر اصلاحی که تا مهر ۱۴۰۲ با توجه به ساختار موجود کتابها می‌توانیم انجام دهیم را عملی کنیم. البته علاوه بر طرح بهسازی، آماده کردن راهنمای آموزش ترکیبی برای مدارس را نیز در دست انجام داریم که در آن چارچوب هم بخشی از ابتکارها و پیشنهادها را برای معلمان داریم تا بتوانند آموزش را هدفمندتر و سودمندتر کنند.
در پروژه بهسازی، تمرکزمان بر اصلاحات محتوایی و اصلاح برخی تکالیف و فعالیت‌های موجود در کتاب درسی است که بخشی از این اصلاحات، به دانش‌آموز کمک می‌کند که مطالب برایش بیشتر قابل فهم باشد. بخش دیگر نیز به تقویت و اصلاح و روزآمدسازی محتوای تعدادی از کتابها در سه زمینه سواد فضای مجازی و سواد رسانه ای، جمعیت و خانواده و همچنین در زمینه هدایت تحصیلی است. در واقع با در نظر داشتن این مباحث، برخی کتاب ها را اکنون داریم تغییر می‌دهیم یا یک سری بخش‌هایش را اصلاح می‌کنیم.
این اصلاحات و تغییرات را از بیش از یک ماه قبل به صورت عملیاتی کلید زده‌ایم و امیدواریم اگر این پروژه بهسازی هم خوب پیش برود برای مهرماه سال 1402 در تعدادی از کتابها، اصلاحاتی را به تناسب نوع کتاب و حوزه محتوایی داشته باشیم. برخی کتب تغییرات کلی تری خواهند داشت مانند کتاب کار و فناوری که حداقل یک یا دو جلد از کتب کار و فناوری تغییر کلی خواهند داشت که کارش شروع شده است. در برخی کتب شاید تغییرهایی در حد فعالیت های یادگیری تغییر کنند و چارچوب و اسکلت کلی کتاب را فعلا نمی‌توانیم دست بزنیم. اما در پروژه بهسازی نهایت سعی و تلاشمان این است که تا جایی که می‌توانیم در چارچوب فعلی کتاب اصلاحات را ناظر به اهداف انجام دهیم.
**روزی بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب درسی چاپ می‌شود
*فارس: برای سال 1401 کاری انجام نمی‌شود؟
برای پاسخ به این سؤال، باید توضیحی مقدماتی عرض کنم. این خیلی مهم است که در جامعه فهم درستی از فرایند برنامه ریزی، تألیف و آماده سازی کتب درسی داشته باشیم. ما سالانه حدود ۹۷۰ عنوان کتاب درسی را در تیراژ ۱۴۹ میلیون جلد تهیه و به مدارس ارسال می‌کنیم. برای اینکه این حجم از کتاب به مدرسه برسد ما در طول سال تقریبا باید روزی بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب در دو شرکت چاپ که به این کار می‌پردازند، چاپ کنیم.
چاپ کتاب های مهر هر سال از شهریورماه یا مهرماه سال قبل شروع می‌شود و هنگامی که در بهمن 1400 وارد سازمان شدم، بالغ بر 90 درصد کتب درسی چاپ شده بودند یا به چاپخانه‌ها ارسال شده بودند و امکان تغییر وجود نداشت. آماده‌سازی و چاپ کتاب درسی فرآیندی بسیار پیچیده و طولانی است و اینطور نیست که اگر ما امروز اراده کنیم، مثلا بتوانیم یک هفته یا یک ماه بعد، کتابی را تغییر دهیم.
کتاب درسی را نمی‌توان بدون برنامه و بدون در نظر گرفتن نسبت محتوای یک کتاب با دیگر کتابهای همان پایه یا کتابهای همان موضوع در دیگر پایه‌ها، تغییر داد. آموزش و پرورش و مردم در برخی سال‌های گذشته، تجربه‌های ناخوشایندی از تغییرهای بدون بررسی کارشناسی کافی داشته‌اند که هرچند خیلی اندک بوده‌اند، ولی در شأن مردم عزیز ما نبوده و ما اصلا نمی‌خواهیم چنین اتفاق‌هایی تکرار شود.
علاوه بر نکته قبل، به این مسأله هم باید توجه کرد که ساختار محتوا و مطالب کتابهای درسی به‌گونه‌ای است که به راحتی نمی‌شود بگوییم مثلا این درس یا این چند صفحه را حذف می‌کنیم و مطلب دیگری را به جایش می‌گذاریم. محتواها معمولا در هم تنیده هستند و برای تصمیم‌گیری درباره آنها، آن هم با این تعداد کتاب درسی، نمی‌شود با شتاب‌زدگی عمل کرد. مقام معظم رهبری هم در صحبت اردیبهشت امسال خود، دقیقا به این نکته تصریح داشتند که مسؤولان برای حل این مشکلات آموزش و پرورش، دستپاچه نشوند و کار را با شکیبایی دنبال کنند.
اتفاقی که در کلاس درس می افتد حاصلضرب محتوای آموزشی و طراحی آموزشی معلم است و معلم نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد. این نکته مورد تأکید مقام معظم رهبری هم بوده که معلم خوب می‌تواند نقص ها و کاستی‌های کتاب را پوشش دهد و معلم بد می‌تواند بهترین محتوا را زمین بزند. لذا، با توجه به حساسیت مسأله و زمان اندکی که در اختیار داشتیم، حداکثر کاری که در کوتاه مدت برای مهر ۱۴۰۱ می‌توانستیم انجام دهیم این بود که با استفاده از راهنمای آموزش ترکیبی و یا برگزاری دوره‌های آموزشی، به معلم کمک کنیم تا بتواند طراحی‌های آموزشی که برای کلاس درس دارد را تا جایی که می‌تواند ارتقا داده و تمرکز فرآیند یاددهی-یادگیری را بر روی اهداف اساسی آموزش و محتوای مورد نیاز دانش‌آموزان بگذارد.
آنچه برای مهر 1401 در اختیار و توان ما بوده، همین قدر بوده است و تلاش مان را معطوف برنامه میان مدت و اصلاحات برای سال ۱۴۰۲ می کنیم.