اخلاق یاددهی یادگیری در فضای مجازی
تغییر بستر اجرای تربیت مدرسه‌ای از فضای حقیقی به فضای مجازی بسیاری از رویه‌ها و قواعد را به هم ریخت و شاهد بی نظمی اخلاقی بسیاری در محیط های یاددهی یادگیری بودیم که لازم است تأملی کوتاه در این باب، و بر سازوکارهای اخلاق یاددهی یادگیری در فضای مجازی داشته باشیم.
با گسترش و شیوع وسیع کرونا در پهنه کره زمین، بسیاری از روندهای عادی و معمول زندگی به هم ریخت و ابنا بشر کوشیدند مسیرها و راه حل های جایگزین برای رتق و فتق امور زندگی خود بیابند. از جمله این روندها که در اثر انتشار کرونا دچار چالش جدی شد سازوکارهای تربیت مدرسه ای بود. مدرسه که از نهادهای حساس و مهم جوامع محسوب می شد به تعطیلی کشیده شد و بعد از مدت کوتاهی یک کوچ اجباری به فضای مجازی را انتخاب کرد. این کوچ اجباری برای نهاد مدرسه و کارگزارن آن چالش بزرگی را بوجود آورد. نبود یا کمبود آمادگی‌های مختلف و نارسایی در زیرساخت‌های لازم برای تشکیل کلاس ها در فضای مجازی ابرچالش مدرسه جدید از آغاز شکل گیری در آن بود.
روشن است که هر تشکیلات آموزشی نیازمند رویه ها، قواعد و هنجاری خاص خود است. مدرسه و کارگزاران آن در طی یکی دو قرن اخیر با رویه‌ها و قواعد مرسوم به فعالیت‌های خود و تربیت نسل نوخاسته اهتمام می ورزید. اما تغییر بستر اجرای تربیت مدرسه‌ای از فضای حقیقی به فضای مجازی بسیاری از رویه‌ها و قواعد را به هم ریخت.
کیفیت دسترسی به فرصت های تربیتی مدرسه ای و تعاملات بین معلم و دانش آموز با واسطة وسایل الکترونیکی و نرم افزارهای موجود محقق گردید. ناهم‌مکانیِ حضور، ناهمزمانی تعاملات، حضور اجتماعی ضعیف و تبادل محتواها و پیام‌ها از طریق رسانه‌های دیجیتالی همه نشانه‌های یک تغییر جدی را در خود داشت که مستلزم تغییر در رویه‌های مرسوم آموزشی بود. پداگوژی (دانش و مهارت آموزشی) در فضای مجازی می‌بایست متحول می‌شد تا جایی که برخی پیشنهاد داده اند که به جای پداگوژی، نیازمند «وباگوژی» هستیم. اگر بخواهیم دقیق‌تر بیان کنیم فرهنگ آموزش حضوری با آموزش مجازی تفاوت های جدی و درخورتوجهی دارد از جمله عناصر این فرهنگ آموزشی که باید مورد توجه قرار گیرد، اخلاق در محیط‌های یاددهی یادگیری است. در فضای
حقیقی و تعاملات رو در رو یاددهی یادگیری متکی بر اصول و قواعد اخلاقی ویژه‌ای بود که کم‌و‌بیش برای کارگزاران شناخته و تعریف شده بود؛ اما این مهم در فضای مجازی هنوز مبهم و عرصة ناشناخته و راهی ناپیموده بود. اگرچه اصول اخلاقی یاددهی یادگیری در فضای واقعی و مجازی تفاوتی ندارد؛ اما مصادیق آن اصول بی تردید متفاوت است؛ لذا لازم است حساسیت اخلاقی کارگزاران در محیط های یاددهی یادگیری مجازی نیز با این شرایط متناسب و هماهنگ شود. حساسیت اخلاقی به معنای دغدغه‌مندی و توانایی و تشخیص مصادیق ارزش اخلاقی در موقعیت‌های مختلف زندگی است.بر این اساس توانایی اخلاقی ذینفعان و ذیربطان می‌بایست با اقتضائات فضاهای مجازی هماهنگ و متناسب گردد.
به خاطر داریم در روزهای آغازین کوچ معلمان به فضای مجازی پخش ویدئویی حاوی یک خطای لفظی از تدریس خانم معلمی که درب یخچال خانه‌اش را به وایت برد تبدیل کرده در آشپزخانه برای دانش آموزان تدریس می‌کرد وجدان عمومی را ناراحت و نگران کرد . کار به جایی رسید که وزیر وقت آموزش و پرورش رسماً از این خانم معلم قدردانی نمود تا جبران زخم عاطفی باشد که در اثر این واقعه بر ایشان وارد شده بود.
این واقعه نقطه آغاز بروز و ظهور چالش اخلاق یاددهی یادگیری در فضای مجازی بود و شوربختانه هنوز این چالش قدرت‌نمایی می کند. چنین می نماید که این رویداد و بسیاری از رویداد های دیگر از این جنس مصداق نوعی بی نظمی اخلاقی است. بررسی و تحلیل چنین رفتارهای شایع در نشر محتواهای تولید شده در محیط‌های آموزشی به قصد شوخی و طنز از منظر ارزش های اخلاقی حاکی از آن است که اصل اخلاقی امانت‌داری و کرامت اصولی هستند که در این رویداد نادیده گرفته شده است. عموماً ذینفعان و ذیربطان تربیت مدرسه‌ای از ارزش امانت‌داری و کرامت آگاهی دارند و می دانند که رویه‌های جاری باید به گونه‌ای باشد که ارزش کرامت انسان‌ها را مخدوش نکند و واجد رذیلتِ خیانت در امانت نشود؛ اما این آگاهی و حساسیت نسبت به مصادیق آن ارزش ها در محیط یاددهی یادگیری مجازی به میزان بایسته و شایسته‌ای نباشد؛ یعنی از این حکم اخلاقی درک و فهم کمتری وجود داشته باشد که نشر آثار و محتواهای الکترونیکی تولید شد، دانش آموزان و حتی خود معلمان در فضای مجازی هم مصداق نادیده گرفتن اصل امانت داری است و اگر آن محتوا، حاوی نکاتی باشد که بالفعل و بالقوه به نقص کرامت و عزت نفس کودکان و معلمان بیانجامد بی تردید زشت‌تر و شنیع‌تر خواهد بود. این فقرة اخیر متأسفانه بسیار هم رایج است که ما پیوسته شاهد نشر ویدئوهایی هستیم که در آنها کودکان یا معلمان اشتباهات طنزگونه‌ای را مرتکب می‌شوند که دیدنش به خنده و لذت مشاهده‌کنندگان منجر می‌شود که البته خندة تلخ و لذت نادرستی است.
ما پیوسته شاهد نشر ویدئوهایی هستیم که در آنها کودکان یا معلمان اشتباهات طنزگونه‌ای را مرتکب می‌شوند که دیدنش به خنده و لذت مشاهده‌کنندگان منجر می‌شود که البته خندة تلخ و لذت نادرستی است.
این کار (چه از ناحیه معلم یا والدین یا سایر هم‌کلاسی‌ها رخ داده باشد) مصداق خیانت در امانت است و تجاوز به حریم خصوصی محرمانگی زندگی افراد محسوب می‌شود.در اینجا به طور خاص قصد این نتیجه‌گیری را ندارم که هر گونه انتشار به هر شکل و نحو از منظر اخلاقی ناپسندیده است بلکه می خواهم شروط غیر اخلاقی بودن را مشخص و شفاف سازی کنم.
نشر پسندیده و شایسته ویدئوها در محیط‌های یاددهی یادگیری مجازی بی تردید مشروط به چند شرط است. نخست این که محتوای اثر به صورت بالقوه و بالفعل به وهن شخصیت صاحب اثر منجر نشود؛ دوم این که نشر آثار باید با اجازه صاحب اثر باشد و اگر صاحب اثر کودک است اجازه والدین آنها نیز ضروری است این اجازه هم باید ضبط و ثبت شود؛ سوم اینکه آثار و پیامدهای نشر از منظر تربیتی باید وارسی شود و از ارزشمندی آثار آن اطمینان حاصل شود. یعنی افزون بر تحقق شرایط نخست که آنها را می توان شرط لازم دانست شرط دیگری هم باید به کفایت در نظر گرفت. به این صورت که اثر زمانی باید پخش شود که برای مخاطب آموزنده باشد یا تحلیلی تربیتی در توضیحات پیوست آن باشد. مثلاً دانش آموزی مسئله‌ای را با روش خلاقانه‌ای حل کرده است. این روش ارزش نشر دارد.
این دو مصداق نامبرده از بی نظمی اخلاقی در محیط های یاددهی یادگیری نشان می دهد که موضوع جدی است که باید به آن توجه کافی و شایسته ای از سوی ذیربطان صورت گیرد. کافی است تأملی کوتاه در این باب داشته باشیم و در چشم اندازی که این یادداشت می گشاید نظاره کنیم مصادیق بسیاری از این نوع بی نظمی های اخلاقی را در آن خواهیم یافت.
می خواهم در پایان این مجال کوتاه به این جمع‌بندی برسم که یک پویش اخلاقی جدی در میان کارگزاران برای توسعة اخلاق در فضای یاددهی یادگیری مجازی نیاز داریم و این موضوع باید در کنار دغدغه های دیگرمان قرار گیرد. از مهمترین اشکال مواجهه با این چالش، مواجهه رسمی با آن است به نظر می رسد که مسئولان نظام آموزشی به ویژه در سطح ستاد و سطح صف هم لازم است اقدام به روشنگری‌هایی بنماید. پیشنهاد روشن‌تر ایجاد کمیته اخلاق آموزش مجازی در شورای عالی آموزش‌وپرورش و تدوین شیوه نامة اخلاق حرفه‌ای در محیط‌های یاددهی یادگیری مجازی است.
محمد حسنی - عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش