راهکارهای ترمیمی پیش روی آموزش‌وپرورش برای جبران افت یادگیری
کارگروه مطالعات فوری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در توصیه نامه سیاستی شماره ۸ خود که فروردین ماه ۱۴۰۱ منتشر شده به موضوع «افت یادگیری در دوران کرونا و راهکارهای مواجهه با آن در زیست بوم ایران» پرداخته است.
در مقدمه این توصیه نامه آمده است: شوک کووید ۱۹ در اسفند ۱۳۹۸ نظام آموزش و پرورش ایران را با چالش‌های بسیاری مواجه ساخت. در آن فضا، آموزش مجازی، پدیده‌ای نوپدید محسوب می‌شد که بدون وجود زیرساخت‌ها و سامانه‌های مناسب و آماده نبودن معلمان، خانواده‌ها، مدیران و سیاستگذاران، با کارکردی ضعیف به ناچار جایگزین آموزش حضوری شد.
هم‌اکنون پس از گذشت دو سال از آن پاندمی، برآورد دقیقی از تعداد هفته‌های تعطیلی مدارس کشور با توجه به تنوع مدارس از عشایری و روستایی گرفته تا مدارس شهری وجود ندارد. تردیدی نیست که در دو سال گذشته مقدار و عمق یادگیری دانش‌آموزان مطلوب و حتی قابل انتظار نبوده و اغلب دانش‌آموزان در معرض افت یادگیری، ترک تحصیل و نیز مشکلات به‌زیستی و سلامت روان قرار گرفته‌اند.
بنابراین، اتخاذ تدابیر مناسب و مداخله‌های مؤثر برای جبران افت و شکاف یادگیری و جلوگیری از پیامدهای زیانبار روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ضروری به نظر می‌رسد. در فرصت پیش آمده پیشنهاداتی برای مواجهه با پدیده افت یادگیری به شرح زیر ارائه می‌شود:
۱. پایش خسارت‌های ناشی از بحران کرونا بر کیفیت یادگیری در راستای برانگیزاندن مدیران و دست‌اندرکاران
بر اساس تحلیل اقتصاددانان حوزه آموزش‌وپرورش در سطح جهان، هر سه ماه تعطیلی مدارس در بحران کرونا موجب کاهش ۱.۵ درصدی تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورها در نیم‌قرن آتی خواهد شد. (هانوشک و ووزمان، ۲۰۲۰). بر این اساس کشوری که ۱۲ ماه تعطیلی داشته است، شش درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را در نیم‌قرن آتی از دست خواهد داد.
کودکان متأثر از این افت یادگیری، ۱۰ تریلیون دلار (چیزی معادل هشت درصد از GDP جهانی) از درآمدهای خود را در طول زندگی از دست خواهند داد. برای هر کودک، این کاهش درآمد معادل از دست دادن یک سال در آمد از بازار کار طی دوران فعالیت شغلی است (بانک جهانی، ۲۰۲۰).
شبیه‌سازی‌های اخیر (بانک جهانی، ۲۰۲۰) نشان می‌دهند که با یک سناریوی محافظه‌کارانه فقط پنج ماه تعطیلی مدارس در کشورهای دارای درآمد ضعیف تا متوسط با کاهش کیفیت سال‌های تحصیل تا حداکثر حدود ۰/۹ (۹ ماه) مواجه خواهند شد و فقر یادگیری از ۵۳ درصد پیش از پاندمی به ۶۳ درصد افزایش خواهد یافت. این امر کشورهای دارای عملکرد تحصیلی ضعیف پیش از این بحران را بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد داد.
لذا پیشنهاد می‌شود تیم اقتصادی و مدیریتی در سطح وزارتخانه تشکیل شود و اثرات بلندمدت افت یادگیری دانش‌آموزان را بر اقتصاد کشور تحلیل کنند.
۲. تدوین و اجرای برنامه‌های ترمیمی به اقتضای مدارس در مناطق بحرانی و خطرپذیر
افت یادگیری در طول زمان بدون اقدامات ترمیمی، پیچیده‌تر می‌شود. باید توجه داشت که یادگیری یک فرایند تجمیعی یا تراکمی است و یادگیری‌های تازه، بر شالوده مهارت‌ها و دانش‌های اکتسابی پیشین بنا می‌شوند. وقتی دانش‌آموزان یادگیری‌های پایه را به خاطر تعطیلی مدارس یا آموزش از راه دور از دست می‌دهند، شالوده یادگیری‌های بعدی تشکیل نمی‌شود. در نتیجه، آمادگی برای یادگیری تضعیف می‌شود و افت یادگیری رها شده و ترمیم نشده به صورت خزنده به روند خود ادامه می‌دهد؛ مگر اینکه دولت‌ها اقداماتی برای ترمیم و جبران یادگیری دانش‌آموزان هنگام برگشت به مدرسه انجام دهند.
راهکارهای ترمیمی پیشنهادی را می‌توان به شرح زیر فهرست کرد:
- تهیه و تدوین سریع یک برنامه یادگیری جبرانی با کیفیت و مناسب و جامع
- افزایش میزان ساعات حضور دانش‌آموزان در مدرسه
- حضور دانش‌آموزان در مدرسه در روزهای تعطیل
- طولانی کردن سال تحصیلی
- کم کردن تعطیلات تابستانی
- راه‌اندازی مدارس تابستانی و ایجاد فرصت‌های یادگیری فشرده برای دانش‌آموزان
- تهیه منابع کافی اعم از وسایل و مکان امن برای یادگیری
- پایش مشارکت جدی دانش‌آموزان از طریق تحلیل حضور، رفتار و پیشرفت یادگیری آنها
- پشتیبانی انفرادی و آموزش خصوصی برای چیرگی بر مطالب درسی
٣. آموزش و توجیه کارکنان آموزش و پرورش و مجریان در سطوح مختلف درباره شکاف یادگیری و تکنیک‌های مواجهه با آن بر اساس تجارب بین‌المللی
یکی از راهکارهای مواجهه با افت یادگیری دانش‌آموزان، آموزش نیروی انسانی است. برای آنکه این راهکار عملیاتی شود در نظر گرفتن آن در سه سطح ضروری است:
- مسئله افت یادگیری و ضرورت انجام مداخلات توسط مسئولان پژوهشگاه مطالعات و معاونان وزیر در صداوسیمای ملی و محلی و نیز تریبون‌های نمازهای جمعه و جماعت مطرح و از همه گروه‌های ذی‌نفع برای مشارکت و همکاری در زمینه جبران عقب‌افتادگی‌ها دعوت شود.
- به منظور برانگیختن و درگیر کردن گروه‌های ذی‌نفع با پدیده شکاف یادگیری ایجاد شده در دو سال گذشته، می‌توان به برگزاری وبینارهای آموزشی در زمینه چگونگی مواجهه نظام آموزشی اقدام کرد. شایسته است اولین وبینارها برای مدیران و کارشناسان حوزه ستادی تشکیل شود. پس از آن همزمان با تشکیل وبینارها، اطلاع‌رسانی تشکیل این وبینارها از طریق رسانه‌ها انجام و تدبیری اتخاذ شود که همه گروه‌های ذی‌نفع (مدیران استان‌ها و مناطق، کارشناسان، مدیران مدارس، معلمان، دانش‌آموزان و اولیای دانش‌آموزان) در این وبینارها شرکت کنند.
برای برگزاری این وبینارها می‌توان از مدیران و کارشناسان حوزه ستادی و صاحب‌نظران و فعالان حوزه تعلیم و تربیت استفاده کرد. در وبینارها، می‌توان به بررسی شواهد ناظر بر افت یادگیری، تبیین پدیده شکاف یادگیری و افت تحصیلی، راهکارهای غلبه بر شکاف یادگیری با توجه به ظرفیت‌های خاص هر منطقه، بهره‌مندی از تجارب زیسته مناطق و استان‌ها در زمینه پر کردن شکاف یادگیری دانش‌آموزان، پرداخت.
- از معاونت‌های وزارت آموزش و پرورش خواسته شود تا اقدامات انجام شده در خصوص سنجش میزان افت در حوزه‌های مختلف یادگیری را به تفکیک گروه‌های مختلف دانش‌آموزی، به طور مرتب گزارش کنند.
- در سطح استان‌ها و مناطق، مدیران دوره‌های مختلف تحصیلی لازم است از اقداماتی که در سنجش میزان افت و ترمیم شکاف یادگیری در سطح مدرسه قابل اجراست، حمایت‌هایی جدی به عمل آورند و مداخلات مدنظر پیگیری شود. پیش‌بینی و استقرار تیمی از مشاوران درسی برای کمک به معلمان جهت پر کردن خلاءهای یادگیری مفید به نظر می‌رسد.
- در سطح مدرسه، به آسیب‌شناسی وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان و استخراج مشکلات پربسامد و جستجوی راهکارهای عملی در گروه‌های درسی مدرسه و شورای معلمان، اقدام شود. معلم هر درس با توجه به نیازهای مبرم برخی از دانش‌آموزان، با ابتکار خود از ظرفیت دانش‌آموزان توانمند برای کمک به دانش‌آموزان نیازمند استفاده کند.
۴. توسعه و تکمیل زیرساخت های لازم برای کاهش شکاف یادگیری
آموزش مجازی رویکرد مناسبی برای تداوم آموزش مدرسه‌ای در زمان‌های بحرانی از قبیل بحران کرونا، حوادث طبیعی، آلودگی هوا، جنگ و غیره است. در دوره کرونا به صورت ضمنی ثابت شد که دانش‌آموزان نابرخوردار در ایران در مناطق محروم، روستایی و حاشیه شهرها با بسته شدن مدارس در معرض افت شدید یادگیری هستند. برای مقابله با این وضعیت راهکارهای زیر توصیه می‌شود:
- اختصاص بودجه مناسب برای تجهیز و تأمین زیرساخت‌های آموزش مجازی در مدارس مناطق محروم در راستای کاهش شکاف عدالت آموزشی
- تعامل مداوم با وزارت ارتباطات و شورای عالی مجازی برای افزایش پهنای باند و تأمین و استقرار اینترنت با کیفیت در مدارس
- انتخاب و توسعه سیستم‌های مدیریت یادگیری با توجه به ابعاد تربیتی و پداگوژیکی دانش‌آموزان
- مجهز کردن مدارس به تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری مناسب آموزش مجازی
- تشکیل و آماده کردن کادر و کارشناسان پشتیبان آموزش مجازی
- توسعه ظرفیت‌های وباگوژی معلمان و توانایی به کار گیری امکانات مولتی مدیا و تصویری
- تهیه قوانین و مقررات برای حفظ حریم شخصی و حفاظت از لاگ داده‌های سیستم‌های مدیریت یادگیری در وزارت آموزش و پرورش
- قطع نکردن آموزش مجازی و به‌کارگیری یادگیری ترکیبی در مدارس کشور در شرایط پسا کرونا
۵. اتخاذ تدابیر مؤثر توسط آموزش و پرورش برای حضور فعال سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با تعلیم‌وتربیت در کاهش افت یادگیری
در سطح کشور، سازمان‌های مردم‌نهاد و خیرین به صورت پراکنده مشغول خدمت‌رسانی هستند. در شرایط حاضر، استفاده از ظرفیت این نهادها بسیار مفید خواهد بود. برای استفاده از ظرفیت سمن‌ها اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
- در وهله اول نظام آموزشی باید به تشکل‌های مردم‌نهاد اعتماد داشته باشد. دوم، بپذیرد که خرد جمعی و عقلانیت نهفته در بیرون از آموزش و پرورش، ظرفیت ارزشمندی است که می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گیرد. سوم، زمینه‌های همکاری (توزیع منابع، ایجاد زیرساخت‌ها، جذب معلمان با کیفیت ) را تعیین کند و متناسب با هر زمینه از سمن‌هایی که کار کرده‌اند، دعوت به همکاری کند و برای این نوع همکاری چهارچوب‌هایی را در قالب تفاهم‌نامه‌های مشترک تنظیم کند.
- مقررات همکاری با پشتیبان‌های آموزشی داوطلب و یا سازمان‌های مردم‌نهاد تبیین شود.
- معلمان (شاغل یا بازنشسته) که داوطلب تدریس یک به یک هستند، شناسایی و ترغیب شوند.
- مواد آموزشی و ارزشیابی در فضای مجازی در سطوح مختلف برای استفاده دانش‌آموزان با نیازهای مختلف تهیه و تولید شود.
- ابزار فناوری مورد نیاز خانواده‌های نیازمند تأمین شود.
- سایتی برای ثبت‌نام متقاضیان و همکاری (ثبت‌نام و آگاهی از نحوه، حوزه و زمان‌های همکاری آنها) و ارتباط بین آنها و دانش‌آموزانی که نیازشان متناسب با خدمات ارائه شده است، از طرف داوطلبین راه‌اندازی شود.
۶. استفاده از تجارب بین‌المللی
رصد تجربه‌ها و سیاست‌های نظام آموزشی کشورهای مختلف در مواجهه با افت یادگیری دانش‌آموزان و سایر عوامل مرتبط در دستور وزارت آموزش و پرورش قرار گیرد. شواهد بین‌المللی در باره نظام آموزش و پرورش آینده‌نگر نشان می‌دهد که در دراز مدت، سیستم‌ها باید تاب‌آوری یادگیرنده را تقویت و محیط‌هایی را مهیا کنند که در آن هر فرد شایستگی‌های لازم برای دستیابی به پتانسیل کامل خود را داشته باشد.
برای این منظور سیاستگذاران می‌توانند اقداماتی را برنامه‌ریزی کنند که منعطف بوده و تاثیر زیادی در رفع شکاف‌های تحصیلی دانش‌آموزان داشته باشد. بنابراین سیاستگذاران باید سیستم‌های تاب‌آوری را در نظر بگیرند که توانایی پاسخ به نیازهای تمام دانش‌آموزان را داشته باشند به خصوص دانش‌آموزانی که آسیب‌پذیرتر هستند.
برای این امر موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
- تدوین برنامه‌های بلندمدت برای کاهش افت یادگیری: نابرابری‌های یادگیری بسیار پیچیده‌تر از آن هستند که به سرعت برطرف شوند. علاوه براین، اثرات بحران کووید ۱۹ احتمالا فراتر از بازگشایی مؤسسات آموزشی ادراک می‌شود. بنابراین، دانش‌آموزان برای پرکردن شکاف‌های یادگیری نیاز به حمایت فوری دارند، و دولت باید تعهد بلندمدت را در برنامه‌های خود قرار دهد.
-انتخاب مداخلات جامع و منعطف برای کاهش افت یادگیری: انعطاف‌پذیری در طراحی خط‌مشی، عوامل اجرایی را قادر می‌سازد تا مداخلات و تلاش‌های اصلاحی را با نیازهای مخاطب و تقاضاهای آنها تغییر دهند. مکانیسم‌های انعطاف‌پذیر ممکن است شامل تغییر تمرکز از کنترل به مؤسسه یا سطح محلی، گرد هم آوردن متخصصان با تخصص‌های مختلف برای تطبیق مداخلات، با فراهم کردن ابزارها و منابع برای امکان استفاده از انواع روش‌های تحویل باشد.
در این راستا، سیستم‌های آموزشی باید رویکردهایی را اتخاذ کنند که تجربه یادگیری دانش‌آموزان را شکل دهد. این رویکردها می‌تواند شامل تقویت رفاه دانش‌آموزان، ایجاد جو یادگیری مثبت در مؤسسات آموزشی و تقویت پیوندهای خانه و مدرسه برای ایجاد یک محیط آموزشی دانش‌آموز محور باشد. مشارکت دادن دانش‌آموزان و والدین در ارائه مداخلات آموزشی، ایده‌های مفیدی برای دستیابی به این هدف است.
- استفاده از مکانیسم‌های نظارتی و ارزیابانه برای حداکثرسازی اثربخشی: در شرایط بحرانی بایستی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نظارت شود و فرایند آموزشی مطابق با نیازهای دانش‌آموزان بوده و قبل از معرفی اقدامات اصلاحی، ارزیابی‌های تشخیصی برای اطمینان از برآورده شدن کامل نیازهای دانش‌آموزان صورت گیرد.