ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای به دانش آموزان
فناوری های نوین همانند طوفان سهمگینی تمامی جنبه های زندگی بشری را درنوردیده و او را وارد دنیایی چند بعدی و چند وجهی کرده است که تنها راه رهایی انسان از چالش های این فضا داشتن مهارت، دانش و شناخت کافی از این دنیای جدید است.
در برخورد با هر رسانه ای باید این سئوال از خود پرسید این رسانه چه معلوماتی می خواهد به دانش من اضافه کند؟ آیا اخبار و اطلاعات این رسانه معتبر است؟ و... سواد رسانه ای همیشه با تغییر تکنولوژی و فرهنگ در حال پویایی و تکامل است، هیچ کمبودی در چارچوب های فناوری های هوشمند وجود ندارد که هرکدام آن را کمی متفاوت تعریف کنند. با این حال، همه موافقند که سواد رسانه‌ای جزء مهمی از یادگیری است و به عنوان یک سواد بین درسی که عمیقاً در هر کلاس درس وجود دارد باید به آموزش آن تاکید شود و غفلت از آن برای هر کشوری چالش ها و آسیب هایی جبران ناپذیری را بدنبال خواهد داشت.
پیشرفت های سریع در عرصه تکنولوژی و فناوری های نوین اطلاعات و ارتباطات و افزایش استفاده از اینترنت و فضای مجازی و عرضه فراوان اطلاعات و اخبار گوناگون؛ اهمیت آشنایی و آگاهی دانش آموزان برای چگونگی استفاده از اطلاعات و اخبار رسانه ها و درک درست و ارزیابی دقیق همراه با دید انتقادی و تردید نسبت به اخبار و اطلاعات ارائه شده، یکی از اصول اساسی شناسایی اخبار و گزارش های درست از اخبار نادرست است.
افزایش حجم اطلاعات و کانال های ارتباطی گوناگون، قرار گرفتن در معرض اشکال مختلف اطلاعات نادرست و تبلیغاتی، پیام های رادیکال و خشونت آمیز، سخنان نفرت انگیز و دسترسی گسترده به حجم فزاینده اطلاعات و... دانش آموزان را در معرض خطرات گوناگون قرار داده است.
فرآیندهای امنیتی و اجتماعی
انتشار اطلاعات نادرست و «اخبار جعلی» چالش‌های زیادی را برای دانش آموزان ایجاد کرده است با آموزش و افزایش سطح اطلاعات و آگاهی دانش آموزان نسبت به چگونگی مواجهه با اخبار و اطلاعاتی که توسط رسانه ها و فضای مجازی منتشر می شود، می توان آنان را در مقابل هجوم برنامه ریزی شده رسانه ها توانمند کرد.
اولین کسانی که در روند آگاه سازی و توانمند سازی دانش آموزان باید مورد توجه قرار گیرند، معلمان مدارس هستند وقتی معلمی با علم و دانش و شناخت کافی در مورد اخبار و اطلاعاتی که توسط رسانه ها ارائه می گردد وارد کلاس می شود، می داند چطور مسائل روز و اخبار و اطلاعات رسانه ها را برای دانش آموزان تجزیه و تحلیل کند و اولین موضوع در اینجا شناخت کافی نسبت به کاربرد و کارکردهای رسانه است.
رسانه ها این توانایی را دارند که در جامعه هدف موج و تنش ایجاد کنند و برای مقابله با این امواج اولین قدم آگاه سازی و توانمند کردن افراد در مقابل اخبار و اطلاعاتی است که به آنان ارائه می شود.
آموزش سواد رسانه ای اگر توسط افراد متخصص و با تجربه ای که با محیط رسانه ها آشنایی کامل دارند و اصول و چارچوب های آن را می شناسند، انجام شود، می تواند موثر و مفید باشد در غیر این صورت امکان اینکه در روند آموزش دانش آموزان کاستی و خللی ایجاد شود، خیلی زیاد است.
توانمند کردن دانش آموزان و افزایش مهارت ها و نگرش آنان در تجزیه و تحلیل و درک انتقادی رسانه ها و اطلاعات نادرست می تواند به سلاحی برای مقابله با رسانه های زرد تبدیل شود.
برخی از رسانه ها و فضای مجازی که اطلاعات نادرست، غیر واقعی و گمراه کنند در اختیار مخاطبان خود قرار می دهند از تکنیک ها و چارچوب های خاصی استفاده می کنند که تنها راه شناسایی این تکنیک ها داشتن سواد رسانه ای است. آموزش سواد رسانه ای نه تنها به عنوان مجموعه ای از توانمندی ها برای رشد دانش آموزان موثر و مفید است، بلکه به عنوان یک عامل بازدارنده هم می توان از آن استفاده کرد.
لزوم نگاه انتقادی دانش آموزان به رسانه ها
رسانه ها هر چند یکی از مهم ترین عوامل نهادینه کردن ارزش های اجتماعی و فرهنگی در جامعه و دانش آموزان هستند ولی به تنهایی نمی توانند راه به جایی ببرند برای این کار باید از ظرفیت های خانه و مدرسه هم استفاده کرد.
آموزش سواد رسانه ای در دوره ابتدایی(در سطح خیلی ساده و با محتوای تصویری، ساده و قابل درک و فهم) و دوره متوسطه با توجه به جذابیت آموزش رسانه ها برای این دوره از دانش آموزان می تواند مفید باشد. هدف اصلی از آموزش سواد رسانه ای باید چگونگی بهره مندی از اخبار و اطلاعات رسانه ها و راه های مواجهه با تهدیدهای آنان باشد تا بتواند به رفع چالش های مرتبط با آن کمک کند.
برای آموزش سواد رسانه ای در مدارس باید به یک سری سئوالات پایه ای و اساسی پاسخ داده شود که از چه شیوه های آموزشی برای انتقال دانش سواد رسانه ای در سطوح ابتدایی و متوسطه استفاده شود؟ آیا آموزش سواد رسانه ای عملی، تئوری و یا ترکیبی باشد؟ چه کسی و با چه توانمندی این درس را می تواند در مدرسه تدریس کند؟ محتوای آموزشی چگونه باید باشد؟ و سئوالات بسیاری در این مورد.
در این بین مهم ترین سئوالی که باید به آن پاسخ شفاف و دقیقی داده شود این است که گسترش اخبار و اطلاعات نادرست چه چالش هایی را برای آموزش و یادگیری دانش آموزان و در کل برای نظام آموزشی ایجاد می کند؟
آموزش سواد رسانه ای می تواند دانش آموزان را در دسترسی به اخبار و اطلاعات درست و واقعی کمک نموده و توانایی اشتراک گذاری مناسب و ارزشمند محتوای دیجیتال اطلاعات با دیگران، تحلیل و ارزیابی، استفاده از تفکر انتقادی در مواجه با رسانه ها، تجزیه و تحلیل اخبار و... کمک کند.
در مواجه با رسانه ها و فضای مجازی؛ باید با فرآیندهای تولید پیام رسانه ای، سطوح مصرف و هویت مخاطبان هدف، تکنیک های رسانه ای، اصول اخلاقی، نحوه مشارکت شهروندی از طریق رسانه ها و .... آشنایی کامل داشت.
برای پشتیبانی مطلوب از دانش آموزان در برابر اخبار و اطلاعات نادرست و غیرواقعی می توان از معلم، عوامل اجرایی مدرسه، اولیاء دانش آموزان برای دریافت اطلاعات درست و واقعی از رسانه ها و فضای مجازی استفاده کرد، تشویق دانش آموزان به مشارکت فعال در آموزش و یادگیری شیوه های استفاده از رسانه ها و فضای مجازی بهره برد.
شیوه های آموزش سواد رسانه ای برای مقابله با اطلاعات نادرست
رسانه ها و فضای مجازی با انتشار اطلاعات نادرست و «اخبار جعلی» تأثیر نامطلوبی بر دانش آموزان و یادگیری آنان دارد و محیط کار را برای معلمان که به دنبال انتقال دانش و معلومات خود به دانش آموزان هستند، دشوار کرده است و از طرف دیگر بر روی تربیت دانش‌آموزان، به‌ویژه در حوزه‌های تربیتی، آموزشی، روحی و روانی تاثیر زیادی دارد.
مطالعات زیادی درباره تاثیر سواد رسانه ای، نشان داده است که کاهش آسیب پذیری کودکان در برابر اطلاعات نادرست با رشد تفکر انتقادی، شایستگی های تحلیلی و... از مؤلفه های کلیدی یک مداخله آموزشی موفق هستند.
دانش‌آموزانی که سطوح بالایی از فرصت‌های یادگیری سواد رسانه‌ای را طی کرده‌اند، بهتر می توانند اخبار و اطلاعات نادرست و جعلی را شناسایی کنند.
آموزش سواد رسانه ای که به معنای یادگیری در مورد استفاده و تولید رسانه تلقی می شود، می تواند سودمند و یکپارچه و تقریباً در همه موضوعات برنامه درسی (مانند آموزش زبان مادری، تاریخ، جغرافیا، آموزش شهروندی، آموزش علوم و...) موثر باشد.
یکی از چالش های کلیدی آموزش و یادگیری سواد رسانه ای در سطح مدرسه، چگونگی ایجاد پیوند مؤثر بین شیوه های آموزش سواد رسانه ای در مدرسه و خارج از مدرسه برای عبور از شکاف‌های عمیق بین این دو، ضروری است.
درک و رویکرد ما از سواد رسانه ای عمدتاً مبتنی بر آموزش آن در دوره متوسطه است اما تأثیرگذاری آن در دوره ابتدایی کار بسیار سختی است.
شیوه‌های تدریس و یادگیری برای آموزش سواد رسانه‌ای می‌تواند شامل کلاس‌های مختلف باشد، مانند پرس و جو فعال، یادگیری مبتنی بر بحث، یادگیری مشارکتی و آموزشی، یادگیری مبتنی بر بازی و غیره که بیشتر آنها مبتنی بر یادگیری فعال هستند.
10 روش خلاقانه برای آموزش سواد رسانه ای
سواد رسانه ای، یعنی توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و ایجاد رسانه در اشکال مختلف در سال های اخیر به طور فزاینده ای پیچیده شده است. با وجود چنین حجم بالایی از اطلاعات در حال حاضر به لطف تلفن های هوشمند و موتورهای جستجو، دانش آموزان امروزی باید در فیلتر کردن آنچه می بینند و می شنوند کارآمدتر شوند.
به عبارت دیگر، اکنون بیش از هر زمان دیگری آموزش سواد رسانه ای اهمیت دارد. پس از کجا شروع کنیم؟ آموزش رسانه در حال حاضر در بسیاری از برنامه های درسی در سراسر جهان مورد نیاز است. مدارس سخت کار می کنند تا به معلمان کمک نمایند تا دانش آموزان را برای ایجاد تغییرات در محیط اجتماعی، اقتصاد، فرهنگ و صنعت و... آماده کنند و دسترسی مداوم به ابزارهای مناسب برای این شغل داشته باشند. همانطور که دنیای دیجیتال به طور باور نکردنی در حال توسعه است، معلمان هم به منابعی نیاز دارند تا از روندهای فعلی مطلع شوند.
1- تشخیص اخبار جعلی؛ مطالعه موسسه فناوری ماساچوست (MIT) نشان داد که اخبار نادرست سریع‌تر و عمیق‌تر از اخبار واقعی منتشر می‌شوند. باید به دانش‌آموزان یاد داد تاریخ و اعتبار نویسنده را بررسی کنند، لحن و زبان او را بسنجند و سوگیری‌هایش را شناسایی کنند. این کار زمان بیشتری می برد، اما در نهایت باعث صرفه جویی در وقت آنها می شود زیرا آنها مجبور نخواهند شد منابع خود را دوباره بررسی و یا دیدگاه های خود را بعدا تصحیح کنند. حداقل یک منبع دیگر که همان موضوع را بیان می کند، جستجوی نمایند. بیشتر اخبار - به خصوص اگر مهم باشد - توسط بیش از یک سازمان پوشش داده می شود، این یک نشانه نسبتاً واضح درباره اخبار است.
2- استفاده از منابع متعدد؛ هنگام تلاش برای شناسایی اخبار جعلی اولین کاری که دانش آموز باید انجام دهد این است که منابع دیگر را برای همان خبر بررسی کنند. از آنجایی که منابع مختلف جزئیات متفاوتی را در سطوح مختلف گزارش می‌کنند، دانش‌آموزان با خواندن، گوش دادن یا مشاهده دقیق‌تر، دیدگاه کامل‌تر و بهتری در مورد یک موضوع به دست خواهند آورد.
3- سنجش لحن و زبان؛ معمولا تفاوتی بین زبان معتبر و غیر معتبر وجود دارد، چه نوشتاری باشد و چه گفتاری. دانش آموزان باید بیاموزند که خوب گوش دادن موجب می شود که شناخت نسبتا خوبی از فرستنده پیام پیدا کنند. مردم مطلبی را که می‌خوانند یا می‌شنوند اگر به زبانی علمی و آکادمیک باشد، بیشتر باور دارند.
4- پرسش از اعداد و ارقام ارزیابی کلمات، اغلب به ارزیابی اعداد نیز نیاز داریم. فرض کنید به مقاله‌ای برخورد کرده‌اید که ادعا می‌کند «دانش‌آموزان وقتی حداقل هشت ساعت می‌خوابند در مدرسه بهتر عمل می‌کنند» و آن را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذاریم، اما وقتی نگاه دقیق‌تری به مقاله ذکر شده بیندازید، متوجه می‌شوید که این مقاله فقط در یک مدرسه، در یک کلاس، روی شش دانش آموز انجام شده است. بسیار مهم است که یاد بگیریم ریاضیات پشت پیام را قضاوت کنیم. از اینفوگرافیک ها برای نشان دادن اینکه چگونه اعداد می توانند ذهن را فریب دهند تا مخاطبان کل پیام را باور کنند، استفاده کنید، حتی اگر آن اعداد اصلی نباشند.
5- درک تصاویر در مغز؛ رسانه های بصری تأثیر زیادی بر مصرف کنندگان دارند. به این دلیل است که بخش بزرگی از مغز به پردازش بصری اختصاص دارد و این قشر بینایی نامیده می شود و بر توجه، انگیزه و حتی احساسات ما تأثیر می گذارد. دانش آموزان باید بدانند که تصاویر چقدر می توانند در رسانه قدرتمند باشند. جی. فرانسیس دیویس، یک مربی و متخصص آموزش رسانه، می‌گوید: که تصاویر امروز باید حداقل در دو سطح خوانده شوند: اول، سطح عاطفی فوری که در آن به‌گونه‌ای واکنش نشان می‌دهیم که «عواطف یا داستان‌های درونی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد». دوم، به عنوان محصولاتی که قرار است از این طریق بر ما تأثیر بگذارند.
هنگامی که در تشخیص دومی مهارت پیدا کردید، راحت تر می توانید کنترل کنید که آیا آنها بر شما تأثیر می گذارند یا نه و انجام این کار مهم است. الیزابت تومن در کتاب خود Rise of the Image Culture اشاره می‌کند که تصاویر انسان‌های بی‌نقصی که زندگی کاملی دارند، «جایگزینی برای جستجوی معنایی شده‌اند که نسل‌های دیگر به روش‌های گسترده‌تر و مهم‌تری به دنبال آن بودند».
6- توسعه مهارت های چند رسانه ای؛ یکی از بخش‌های مهم دانش رسانه در قرن بیست و یکم، دانستن نحوه استفاده از انواع مختلف ابزارها، به صورت جداگانه و هم با همدیگر است. اکنون متن، صدا، ویدئو، واقعیت افزوده و چاپ سه بعدی و رسانه های اجتماعی و رسانه های تعاملی داریم. کتاب، روزنامه، فیلم و تلویزیون و وبلاگ داریم. دانش‌آموزان امروزی باید در همه این‌ها به خوبی تبحر داشته باشند تا بتوانند در جهان پیش رو حرکت کنند. با توجه به سرعت سریع فن آوری قرن بیست و یکم، باید دانش آموزان را برای انواع رسانه هایی که هنوز وجود ندارند و یا در حال شکل گیری هستند مانند متاورس آماده کرد. این بدان معنی است که به آنها کمک می کنیم تا حد ممکن با انواع رسانه های موجود راحت شوند، زیرا فناوری های آینده از آنها ساخته خواهد شد.
7- تشخیص تعصب به دانش‌آموزان که تشخیص دهند کدام کانال‌ها ممکن است کدام نوع حقایق را برجسته کنند، بر انواع خاصی از زمینه‌ها یا زوایای تأکید کنند و از لحن‌های مختلف استفاده کنند. کریگ سیلورمن، روزنامه‌نگار، کارشناس اخبار جعلی و سردبیر رسانه Buzzfeed فاش می‌کند که بهترین عملکرد در فیس‌بوک در طول انتخابات کلینتون-ترامپ، اخبار جعلی بود که تعصبات بینندگان را تأیید می‌کرد. به عبارت دیگر، اگر کسی یک خبر نادرست را پست می‌کرد که هیلاری را لکه‌دار می‌کرد، بینندگانی که قبلاً برداشت‌های منفی از او داشتند، بیشتر باور می‌شد و به اشتراک گذاشته می‌شد.
8- خودمان رسانه ها را شکل دهیم؛ یک رسانه آزاد و باز برای یک جامعه دموکراتیک ضروری است. آموزش رسانه ای تضمین می کند که نسل های آینده قادر خواهند بود برای خود فکر کنند و نه تنها بر اساس آنچه می بینند و می شنوند شکل بگیرند. در یک جامعه واقعاً دموکراتیک، مردم هم مشارکت و هم مخالفت می‌کنند. در برخی سطوح، این بدان معناست که اگر رسانه‌ها واقعا نماینده مردمی هستند که به آنها خدمت می‌کنند، پس باید مجادلات، درگیری‌ها و سوالات مطرح شده توسط شهروندان خود را برجسته کنند. به این ترتیب مردم می توانند و باید به شکل گیری رسانه کمک کنند.
9- مدیریت اطلاعات طبق برخی معیارها، اگر امروز شروع به خواندن اینترنت کنید و 24 ساعت شبانه روز و 7 روز هفته ادامه دهید، 57000 سال طول می کشد تا به پایان برسید. با توجه به داده‌های فراوان، چگونه به‌عنوان مصرف‌کنندگان کارآمد از رسانه‌ها استفاده کنیم؟ از کجا شروع می کنیم؟ و از کجا دست بکشیم؟ و با اطلاعاتی که دریافت می کنیم چه کار کنیم؟ آیا راهی برای جمع‌آوری، سازمان‌دهی و استفاده از این داده‌ها به گونه‌ای وجود دارد؟
بنابراین برای استفاده بهینه از اطلاعات و اخباری که منتشر می شود باید بتوانیم متناسب با نیاز خود حدود و ثغور آن را مشخص و معین کنیم تا زمان را از دست ندهیم.
10- تولید محتوا برای مخاطبان، یک سری افراد متخصص و آگاه به کارآیی و توانمندی رسانه ها هستند که با گرفتن حق الزحمه برای آنها تولید محتوا می کنند برخی از این محتواها مفید و برای زندگی موثر و اثربخش هستند وبرخی دیگر مضر و روند یک زندگی عادی و ساده را دچار مشکل می کنند. دانش‌آموزان باید بدانند که چگونه خالقان باهوش رسانه ها باشند و اهمیت رسانه ها را بدانند تا در دام آنها گرفتار نشوند.
نتیجه گیری
سواد رسانه ای راهی برای درک بهتر دنیای جدید و اظهار نظر در آن است. این شامل درک چگونگی و چرایی ساخت یک پیام رسانه ای و همچنین تأثیر آن بر افراد مختلف نیز می شود. آموزش مؤثر سواد رسانه ای همچنین مستلزم تمرکز قوی بر مشارکت مدنی و ایجاد، ارتباط مردم با ابزارهایی برای شنیده شدن صدا و دیدگاه های آنها است.
البته، سواد رسانه ای همیشه با تغییر تکنولوژی و فرهنگ در حال پویایی تکامل است، هیچ کمبودی در چارچوب های فناوری های هوشمند وجود ندارد که هرکدام آن را کمی متفاوت تعریف کنند. با این حال، همه موافقند که سواد رسانه‌ای جزء مهمی از یادگیری است و به عنوان یک سواد بین درسی که عمیقاً در هر کلاس درس وجود دارد باید به آموزش آن تاکید شود و غفلت از آن برای هر کشوری چالش ها و آسیب هایی جبران ناپذیری را بدنبال خواهد داشت.
باقر امیری – کارشناس رسانه و آموزش و پرورش