تقویت مدارس دولتی؛ یک مطالبه ملی است / نقش مدرسهمحوری و اختیارات مدیران در تقویت مدارس دولتی
از ضرورت بازطراحی محتوای درسی و عبور از حافظهمحوری تا راهاندازی «مدرسه مجازی» برای دانشآموزان اتباع و یکپارچهسازی فرآیند هویتسنجی آنان. به گفته موسی الرضا کفاش و مهدی خراشادیزاده، تقویت مدارس دولتی بدون افزایش اختیارات مدیران، تربیت نیروی انسانی توانمند و اجرای دقیق سند تحول ممکن نیست؛ درحالیکه رسانهها باید با روایت واقعیتها، موتور پیگیری و اصلاح در نظام آموزشی باشند.
به گزارش خبرنگار آنا، تحول در نظام آموزشی این روزها بیش از هر زمان دیگری به محور گفتوگوهای سیاستگذاران، کارشناسان و افکار عمومی تبدیل شده است؛ تحولی که هم در حوزه محتوا و برنامههای درسی ضرورت خود را نشان میدهد و هم در مدیریت آموزش دانشآموزان اتباع، عدالت آموزشی، تقویت مدارس دولتی و تربیت نیروی انسانی. گفتوگوی اختصاصی خبرگزاری آنا با دو عضو دبیرخانه شورایعالی آموزش و پرورش، موسی الرضا کفاش، معاون دبیرکل شورای عالی و مهدی خراشادیزاده، مدیر کمیسیون اساسنامهها و مقررات تحصیلی شورای عالی آموزش و پرورش تصویر دقیقی از چالشهای امروز و مسیرهای پیشنهادی برای آینده ارائه میدهد؛ از عبور محتوا از حافظهمحوری و بازنگری مداوم کتابهای درسی تا شکلگیری مدرسه مجازی برای دانشآموزان اتباع و افزایش اختیارات مدارس در راستای مدرسهمحوری. این دیدگاهها در حالی مطرح میشود که رئیسجمهور نیز عدالت و کیفیت آموزشی را در صدر مطالبات دولت قرار داده و انتظار افکار عمومی از آموزش و پرورش، ارائه راهحلهای عملی و قابل اجراست.
آنا: آقای کفاش، میخواستم در ادامه درباره محتوای برنامههای آموزشی و کتابهای درسی سوال کنم. ما در آموزش و پرورش سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی داریم. این سازمان چه نقش و وظایفی در تالیف کتابهای درسی و حتی کتابهای کمک آموزشی دارد و چالشهای فعلی چیست؟
کفاش: بله، در سازمان پژوهش گروههای آموزشی برای هر درس مستقر هستند و در تدوین کتابهای درسی، هیئت تحریریهای شکل گرفته که معمولاً از معلمان با تجربه و گاهی اساتید دانشگاه استفاده میشود. تلاش بر این است که محتوای کتابهای درسی مطابق با نیازهای دانشآموزان و همچنین نیازهای جامعه تنظیم شود.
یکی از مشکلاتی که داریم، مسئله حافظهمحوری است. همانطور که آقای خراشادیزاده اشاره کردند، تلاش شده است که در سوالات امتحانات نهایی، سوالات مفهومی داده شود. یکی از دلایلی که شاید با افت نمرات دانشآموزان مواجه هستیم، همین تغییر در رویکرد سوالات است؛ یعنی وقتی سوالات از حالت حفظیات صرف خارج شده و مفهومی میشوند، دانشآموز باید بر اساس آموختههای خود، درک موضوعی داشته باشد.
هدف این است که سوالات به گونهای طراحی شوند که فهم دانشآموز از موضوع مورد سنجش قرار بگیرد، نه صرفاً اینکه مطالبی را حفظ کند و نمره بگیرد.
همچنین محتوای کتابهای درسی باید بر اساس نیازهای دانشآموز و اقتضائات شرایط جامعه، پیشرفتهای علمی و فناوری، و تغییرات جهانی تنظیم شود. به عنوان مثال، موضوع هوش مصنوعی که امروزه بسیاری از عرصههای آموزشی را تحت تأثیر قرار داده، اگر آموزش و پرورش به آن ورود پیدا نکند، طبیعی است که از جهان عقب خواهیم ماند.
البته نمیتوان ادعا کرد که محتوای تمام کتابهای درسی صددرصد مطابق با نیازها و شرایط روز است، اما بر اساس مطالعات آموزشی که در وزارت آموزش و پرورش و پژوهشگاههای مطالعات آموزشی انجام میشود، این کار در حال پیگیری است. این پژوهشها نتایج خود را ارائه میدهند و در مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش، بررسی و اصلاحات لازم اعمال میشود.
در این فرآیند، گروههای نظارتی و پژوهشی کار میکنند، گزارشهای ارزشیابی تهیه میشود و در صورت مشاهده مشکلات در اجرا یا نیاز به اصلاح محتوا، اقدامات لازم انجام میگیرد. بسیاری از کتابها در سالهای اخیر بازنگری و اصلاح شدهاند تا متناسب با نیازهای روز باشند؛ بنابراین تداوم این کار اهمیت دارد و سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی که متولی تالیف کتابهای درسی است، موظف است به صورت مستمر این بازنگریها را انجام دهد تا محتوای کتابها متناسب با اقتضائات روز تغییر کند و نیازهای دانشآموزان و جامعه را پاسخگو باشد.

آنا: آموزش اتباع خارجی اکنون با چه موانع و مشکلاتی مواجه است؟
خراشادیزاده: در تشریح وضعیت کنونی آموزش اتباع خارجی بخش مهمی از چالشها به فرایند هویتسنجی، ثبتنام و صدور مجوز تحصیل برای دانشآموزان برمیگردد. بخشی از اتباع خارجی فاقد مدارک کافی یا دارای وضعیت اقامتی نامشخص هستند و همین موضوع روند ثبتنام آنها را دچار پیچیدگی میکند. اهمیت تعیین وضعیت هویتی دانشآموزان اتباع باعث شده تصمیمگیری درباره این موضوع مستقیماً در حوزه وظایف وزارت کشور قرار گیرد و آموزش و پرورش تابع این سیاستها عمل کند.
آنا: برای ارتقای کیفیت آموزشی اتباع چه برنامههایی در دستور کار قرار دارد؟
خراشادیزاده: شورای عالی آموزش و پرورش به دنبال افزایش کیفیت و گسترش دسترسی آموزشی برای اتباع است، مهمترین اقدام اخیر را تصویب اساسنامه مدرسه مجازی عنوان میکند. فراگیران اصلی این مدرسه، دانشآموزان اتباع هستند؛ افرادی که گاهی در داخل کشور حضور ندارند، اما متقاضی تحصیل در چارچوب نظام آموزشی ایران هستند.
بر اساس اساسنامه جدید، دانشآموزانی که تبعه کشورهای دیگر هستند و در ایران سکونت ندارند نیز میتوانند به صورت رسمی در مدرسه مجازی ثبتنام کنند و مدرک معتبر آموزش و پرورش ایران را دریافت کنند. این اقدام فرصتی مهم برای توسعه عدالت آموزشی در حوزه اتباع است.
آنا: اتباع ساکن ایران با چه سازوکاری در مدارس ثبتنام میشوند؟
خراشادیزاده: فرآیند ثبتنام اتباع داخل کشور بر اساس شیوهنامهای انجام میشود که هر ساله توسط مرکز امور بینالملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش تدوین و ابلاغ میشود. این شیوهنامه تمام ضوابط لازم را مشخص کرده و مدارس موظفاند دقیقاً بر اساس آن اقدام کنند.
دانشآموزان اتباع برای ثبتنام باید به دفاتر کفالت تعیینشده از سوی وزارت کشور مراجعه کنند. این دفاتر پس از بررسی وضعیت فرد، معرفینامه تحصیلی صادر میکنند. در این معرفینامه محل سکونت و محل مجاز برای تحصیل دانشآموز مشخص میشود و یک شناسه یکتا به او اختصاص مییابد.
با اشاره به سازوکار فنی ثبتنام اتباع، شناسه یکتا در سامانههای وزارت کشور ثبت میشود و سامانه ثبتنام مدارس نیز بهصورت وبسرویسی به این پایگاه متصل است. به محض مراجعه دانشآموز به مدرسه، وضعیت مجاز بودن او برای ثبتنام به شکل برخط بررسی میشود و در صورت تأیید، فرآیند نامنویسی انجام میگیرد.
این روند اکنون در مدارس سراسر کشور فعال است و باعث شفافیت و یکپارچگی فرایند ثبتنام شده است.
آنا: تکلیف اتباعی که هنوز شناسه یکتا دریافت نکردهاند چیست؟
خراشادیزاده: گروهی از دانشآموزان اتباع هنوز موفق به دریافت شناسه یکتا نشدهاند و این مسئله در تابستان و پاییز نیز گزارش شده است. وزارت آموزش و پرورش موضوع را از وزارت کشور پیگیری کرده تا این افراد نیز بتوانند معرفینامه تحصیلی و شناسه یکتا را دریافت کنند و از تحصیل باز نمانند.
هدف این است که هیچ دانشآموز اتباع در سال تحصیلی جدید بدون دسترسی به مدرسه باقی نماند.
آنا: اتباع مجاز به ثبتنام در چه نوع مدارسی هستند؟
خراشادیزاده: ثبتنام اتباع تنها محدود به مدارس روزانه نیست. براساس شیوهنامه ثبتنام، اتباع خارجی دارای معرفینامه معتبر ادارهکل اتباع وزارت کشور میتوانند در مدارس روزانه، مدارس بزرگسالان و مدارس آموزش از راه دور ثبتنام کنند.
این ضابطه در سال جاری نیز در شیوهنامه تابستانی ثبتنام اتباع درج شده و به استناد همین دستورالعمل، مدارس موظف به پذیرش دانشآموزان اتباع هستند.
سیاست آموزش و پرورش در حوزه اتباع بر اساس مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش و تصمیمات وزارت کشور پیش میرود. تلاش این وزارتخانه آن است که با وجود مشکلات هویتی و محدودیتهای قانونی، فرصت تحصیلی برای همه دانشآموزان اتباع فراهم باشد و فرایند ثبتنام آنها در چارچوب قوانین، روان و شفاف انجام شود.
آنا: مهمترین مشکل آموزش و پرورش در زمینه ثبتنام و ارائه خدمات آموزشی به اتباع چیست؟
کفاش: مسئله اصلی، موضوع هویت این دانشآموزان است. آموزش و پرورش برای ثبتنام هر دانشآموز باید از وضعیت هویتی او مطمئن باشد؛ زیرا این موضوع بر ارائه خدمات آموزشی، ساماندهی مدرسه و حتی مسائل حقوقی و امنیتی تأثیر میگذارد. شناسایی هویت اتباع تنها وظیفه آموزش و پرورش نیست و باید نهادی رسمی وضعیت اقامتی و هویتی آنها را تعیین کند تا این وزارتخانه بتواند آموزش را به آنها ارائه دهد.
آنا: وضعیت اتباعی که مدارک هویتی دارند چگونه است؟
کفاش: گروهی از اتباع طی سالهای گذشته مدارک هویتی دریافت کردهاند و مشخصات آنها در سیستمهای رسمی ثبت شده است. این افراد از وزارت کشور شناسه یکتا دریافت کردهاند، در سامانههای آموزش و پرورش ثبت شدهاند و اکنون بدون مشکل در مدارس مشغول تحصیل هستند. این دسته، کمترین چالش را ایجاد میکنند و روند ارائه خدمات آموزشی برایشان پایدار است.
آنا: مشکل اصلی مربوط به کدام دسته از دانشآموزان اتباع است؟
کفاش: مشکل عمده مربوط به اتباعی است که هیچ گونه مدارک هویتی ندارند. او بیان میکند که وضعیت این افراد ابعاد مختلفی دارد؛ از مسائل امنیتی و سیاسی گرفته تا مشکلات اداری و حقوقی. نبود مدرک هویتی موجب شده که شناسایی محل اقامت، وضعیت خانواده و حتی هویت واقعی برخی از این دانشآموزان غیرممکن شود و همین مسئله ثبتنام آنها را پیچیده کرده است.
پس از برخی تحولات و تنشهای منطقهای، از جمله جنگ ۱۲ روزه که در ماههای گذشته رخ داد، روند ثبتنام بخشی از اتباع فاقد مدرک با اختلال همراه شد و نگرانیهایی درباره ساماندهی آنها به وجود آمد.
آنا: در نهایت چه تصمیمی برای این گروه از اتباع گرفته شد؟
کفاش: با وجود مشکلات موجود، توافقی میان وزیر کشور و وزیر آموزش و پرورش صورت گرفته است تا این دسته از دانشآموزان نیز امسال از تحصیل بازنمانند. طبق این توافق، ثبتنام آنها در مدارس انجام میشود تا در جریان آموزش قرار بگیرند، اما تعیین وضعیت هویتی آنها همچنان بر عهده نهادهای مسئول است و باید توسط دستگاههای ذیربط ساماندهی شود.
آنا: چرا روشن بودن هویت اتباع برای آموزش و پرورش اهمیت دارد؟
کفاش: آموزش و پرورش بدون روشن بودن وضعیت هویتی دانشآموز نمیتواند خدمات آموزشی و پرورشی را با آرامش و اطمینان ارائه دهد. مدارس باید بدانند دانشآموز تحت پوشش چه خانوادهای است، در کدام محله زندگی میکند و چه مشخصاتی دارد. نبود اطلاعات هویتی مانع از برنامهریزی دقیق آموزشی، امنیتی و حتی رفاهی میشود.
آنا: آموزش و پرورش چه نقشی در تعیین هویت اتباع دارد؟
کفاش: تعیین تکلیف هویت اتباع اساساً در حوزه وظایف وزارت کشور، سازمان مهاجرین و کمیته اتباع قرار دارد. این نهادها مسئول شناسایی، ثبت اطلاعات و صدور مدارک برای اتباع هستند و آموزش و پرورش تنها پس از دریافت تاییدیه و معرفینامه میتواند دانشآموز را ثبتنام کند.
همکاری کامل آموزش و پرورش برای جلوگیری از بازماندن اتباع از تحصیل
کفاش: آموزش و پرورش طی سالهای اخیر با وجود همه محدودیتها و فشارها، نهایت همکاری را کرده تا هیچ دانشآموز تبعه خارجی، بهویژه اتباع افغانستانی، از تحصیل باز نماند. این وزارتخانه در چارچوب قوانین عمل کرده و همواره تلاش داشته فرصت برابر آموزشی را برای همه فراهم کند، اما برای پایداری و اطمینانبخشی بیشتر باید وضعیت هویتی اتباع از سوی نهادهای مسئول روشن شود.
آنا: تقویت مدارس دولتی اکنون در چه وضعیتی قرار دارد و چه نهادهایی وارد این موضوع شدهاند؟
کفاش: مسئله تقویت مدارس دولتی امروز به یک مطالبه فراگیر تبدیل شده و نهادهای مختلف پرچم این موضوع را در دست گرفتهاند. مجلس شورای اسلامی به تدوین طرح تقویت نظام آموزش و پرورش ورود پیدا میکند. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز اخیراً مکاتبهای با شورای عالی آموزش و پرورش داشته و احکامی را پیشنهاد داده تا در صورت تأیید، به عنوان احکام قانونی اجرا شود و به تقویت مدارس دولتی بینجامد.
آنا: چرا اکنون تأکید بر عدالت و کیفیت آموزشی افزایش یافته است؟
کفاش: رئیسجمهور دکتر پزشکیان از همان آغاز مسئولیت، دغدغه عدالت و کیفیت آموزشی را مطرح کرده و در جلسات متعدد با آموزش و پرورش بهطور جدی پیگیر آن بوده است. این دغدغه در سخنان رئیسجمهور نیز بارها تکرار شده و آموزش و پرورش نیز آن را اولویت میداند. دانشآموزی که در منطقه محرومی مانند سیستان و بلوچستان زندگی میکند نباید قربانی محرومیت جغرافیایی شود و دستگاه آموزشی وظیفه دارد خدمات و امکانات لازم را برای ارتقای او فراهم کند.
آنا: تقویت واقعی مدارس از نظر شما چگونه محقق میشود؟
کفاش: تقویت مدرسه تنها با ورود همه ارکان حکومت امکانپذیر است. مدرسه زمانی تقویت میشود که فضای استاندارد، تجهیزات لازم، امکانات آموزشی و کمکآموزشی کافی داشته باشد و نیروی انسانی شایسته در آن فعالیت کند؛ معلمان توانمند، مدیران حرفهای و عوامل مدرسه با مهارتهای لازم.
محتوای آموزشی نیز باید مناسب و بهروز باشد و مدرسه باید منابع مالی کافی برای اداره خود داشته باشد. مجموعه این عوامل در کنار هم کیفیت آموزشی و عدالت را رقم میزنند.
آنا: سند تحول چه جایگاهی در این رویکرد دارد؟
کفاش: یکی از اهداف مهم سند تحول بنیادین، تقویت مدارس بر پایه عدالت و کیفیت است. نقشه راه سند تحول در دو سطح تنظیم شده است؛ سطح ستاد که وظایف وزارت آموزش و پرورش و نهادهای کلان را مشخص میکند و سطح مدرسه که وظایف مدیران، معلمان و عوامل مدرسه را تشریح میکند.
مجموعه ۴۵۸ برنامه زیرنظامی در قالب نقشه راه به ۱۴۷ پروژه عملیاتی تبدیل شده است و بخشی از آنها هماکنون در حال اجراست. با اجرای این پروژهها، وضعیت عدالت آموزشی و کیفیت یادگیری در کشور بهبود قابل توجهی پیدا کند.
آنا: برای تقویت مدارس دولتی چه اقدامات مشخصی در دست بررسی است؟
کفاش: مدارس غیردولتی به دلیل برخورداری از منابع مالی مستقل در موقعیت بهتری قرار دارند و مدارس دولتی با سرانه محدود مواجهاند؛ بنابراین یکی از پیشنهادهای اصلی، افزایش سرانه مدارس است. در برخی طرحها حتی پیشبینی شده که برای دانشآموزان مناطق محروم وعده صبحانه فراهم شود، زیرا بسیاری از آنها ممکن است در طول روز حتی یک وعده غذایی مناسب نداشته باشند و این اقدام میتواند در راستای عدالت آموزشی بسیار مؤثر باشد.
آنا: نقش خیرین در این مسیر چیست؟
کفاش: جامعه خیرین در سالهای اخیر به شکل چشمگیری وارد حمایت از مدارس شده و گروههای فعال بهویژه در استانهایی مانند سیستان و بلوچستان در حال جبران کاستیها و رفع نواقص هستند. با استمرار این اقدامات و عملیاتی شدن برنامهها، قطعاً مسیر تقویت مدارس دولتی با سرعت بیشتری طی خواهد شد.
آنا: در تکمیل بحث تقویت مدارس دولتی، اختیارات مدارس چه جایگاهی دارد؟
کفاش: تقویت مدارس زمانی امکانپذیر است که مدارس در چارچوب سیاست مدرسهمحوری از سطح مناسبی از اختیارات برخوردار باشند. نباید دست مدیران و عوامل مدرسه بسته باشد و لازم است اختیار تصمیمگیری در بخشهایی از امور آموزشی و پرورشی به مدرسه سپرده شود تا مدیر بتواند متناسب با نیازهای واقعی محیط، گامهای مؤثری برای ارتقای عملکرد مدرسه بردارد. اگر قرار است مدرسه تقویت شود، باید امکانات لازم در اختیار آن قرار گیرد و فضای عمل مدیران محدود نشود.
آنا: انتظار آموزش و پرورش از رسانهها چیست؟
کفاش: انتظار آموزش و پرورش از اصحاب رسانه انعکاس دقیق واقعیتهاست. رسانهها باید همان چیزی را که در حوزه آموزش رخ میدهد به تصویر بکشند؛ چه اقدامات مثبت و چه نواقص موجود. طرح مشکلات و کاستیها باید با نیت خیرخواهانه و با هدف کمک به بهبود امور انجام شود.
رسانهها رسالت اصلی خود را زمانی انجام میدهند که واقعیتها را بدون افراط و تفریط منعکس کنند؛ یعنی اگر اقدامی مثبت انجام شده، مردم از آن مطلع شوند و اگر کاستیهایی وجود دارد، رسانهها آنها را با مسئولان در میان بگذارند و مطالبه رفع مشکلات را مطرح کنند. مردم از رسانهها انتظار دارند صدای آنها باشند و مسائل را به گوش مسئولان برسانند و این پیگیریها وظیفهای درست و ضروری است.
دستگاههای اجرایی و وزارتخانهها بدون نقش رسانهها نمیتوانند کار را به سرانجام برسانند. اقدامات خوب دستگاهها بدون بازتاب رسانهای ابتر میماند و این رسانهها هستند که جریان اطلاعرسانی را تکمیل میکنند و مردم را در جریان فعالیتها و اصلاحات قرار میدهند.
آنا: اگر قرار باشد یک تغییر بنیادین در نظام آموزش و پرورش ایجاد شود، آن تغییر چیست و چرا؟
خراشادیزاده: پاسخ سادهای برای این مسئله وجود ندارد؛ زیرا عوامل متعدد در شکلگیری تحول دخالت دارند. با این حال مهمترین محور تحول تربیت نیروی انسانی توانمند است؛ نیروی انسانی شامل معلمان، مدیران و سایر عوامل آموزشی که کیفیت عملکردشان مستقیماً بر کیفیت آموزش اثر میگذارد.
در بازدیدهایی که از مناطق محروم انجام میشود، دیده شده است که وجود یک مدیر توانمند و دلسوز چگونه میتواند شرایط یک مدرسه را متحول کند. ممکن است مدرسه از لحاظ امکانات در مضیقه باشد، اما مدیری که مهارت، انگیزه و دانش کافی دارد میتواند مدرسه را به یکی از مدارس موفق منطقه تبدیل کند. با استفاده بهینه از نیروهای آموزشی و با وجود همه محدودیتها، توانستیم خلأهای موجود را پوشش دهیم.
ایجاد دانشگاه فرهنگیان بهعنوان نهادی ویژه برای تربیت نیروی انسانی اقدامی مهم بوده، اما همچنان محور اصلی تحول باید توجه عمیقتر و برنامهریزیشدهتر به تربیت معلمان و مدیران توانمند باشد. اگر این موضوع بهدرستی تقویت شود، بخش بزرگی از کاستیها جبران خواهد شد و گام مؤثری در مسیر ارتقای کیفیت آموزشی برداشته میشود.
ضرورت اطلاعرسانی دقیق مقررات آموزشی به مدارس و خانوادهها
آنا: در پایان، نکتهای باقی مانده که لازم باشد به آن اشاره کنید؟
خراشادیزاده: یکی از مشکلاتی که همواره با آن مواجه هستند، ضعف در اطلاعرسانی مقررات و مصوبات است. در بسیاری از موارد مدارس یا اولیا اعلام میکنند از مصوبات یا مقررات جدید اطلاع نداشتهاند یا دیر مطلع شدهاند. بخش مهمی از مأموریت رسانهها این است که این خلأ را پر کنند.
کار رسانهها در اطلاعرسانی دقیق و بهموقع درباره مصوبات، مقررات و تصمیمات آموزشی، نقش مهمی در کاهش سردرگمی و افزایش آگاهی مدارس، معلمان، خانوادهها و دانشآموزان دارد.
از تلاش رسانهها و بهویژه خبرگزاریها برای انتشار مستمر این تصمیمات قدردانی میکنم و معتقدم این همکاری میتواند به اجرای بهتر مقررات و بهبود ارتباط میان سیاستگذاران و جامعه کمک کند.
گفتوگو با کفاش و خراشادیزاده نشان میدهد مسیر تحول در آموزش و پرورش نه یک شعار کوتاهمدت بلکه پروژهای بلندمدت، چندلایه و نیازمند همراهی همه ارکان کشور است؛ از مدرسه تا دولت، از شورایعالی تا رسانهها. محور مشترک سخنان هر دو عضو شورا روشن است: کیفیت آموزشی بدون نیروی انسانی توانمند، مدرسه مجهز، محتوای بهروز و سیاستگذاری منسجم محقق نمیشود. در این میان، رسانهها نقشی تعیینکننده در آگاهیبخشی و مطالبهگری دارند تا هم اقدامات درست دیده شود و هم نواقص مسیر اصلاح را گمراه نکند. آینده آموزش و پرورش در گرو تصمیمات امروز است؛ تصمیماتی که اگر با دقت و شفافیت اجرا شوند، میتوانند نظام آموزشی را به سوی عدالت، کیفیت و کارآمدی رهنمون کنند.